Khi bạn là một neurodivergent (thần kinh khác biệt), và quá trình hồi phục khiến bạn trở nên càng có thần kinh khác biệt hơn, chứ không phải bớt khác biệt đi

Dịch từ bài gốc tại: https://medium.com/invisible-illness/when-healing-makes-you-more-neurodivergent-not-less-f6ee0d433aca

Ảnh/Images: Pinterest

Tóm tắt ý chính:

• Chữa lành chấn thương tâm lý không làm người neurodivergent “ít khác biệt” hơn, mà giúp họ hiện diện chân thật hơn với bản chất thần kinh của mình.

• “Tốt lên” nghĩa là sống đúng với chính mình, tháo bỏ lớp vỏ phòng vệ, chấp nhận và khai thác những đặc điểm thần kinh khác biệt thay vì cố gắng hòa nhập bằng cách giả vờ “bình thường”.

“Neurodivergent” (thần kinh khác biệt) là một trong những khái niệm nổi bật trong thuyết đa dạng thần kinh – Neurodiversity. Thuyết này đề cập đến sự khác biệt về thần kinh, theo đó phân biệt giữa “neurotypical” (thần kinh điển hình/thần kinh thông thường) và “neurodivergent” (thần kinh khác biệt).

Neurotypical (thần kinh điển hình) là một thuật ngữ dùng để chỉ những cá nhân có sự phát triển và hoạt động thần kinh phù hợp với các tiêu chuẩn xã hội chung. Những người neurotypical thường không gặp phải những khó khăn đáng kể trong việc giao tiếp xã hội, học tập, hay xử lý cảm xúc. Họ có thể dễ dàng tham gia vào các hoạt động xã hội và hoàn thành các công việc mà không gặp phải rào cản lớn về thần kinh.

Trong khi đó, neurodivergent (thần kinh khác biệt) là một thuật ngữ mô tả những người có sự phát triển và chức năng thần kinh không giống với phần đông xã hội.

Điều này không có nghĩa là những người neurodivergent có gì đó “không bình thường”, mà chỉ đơn giản là họ có những cách thức khác biệt trong việc xử lý thông tin, cảm xúc và tương tác xã hội. Ví dụ như Rối loạn phổ tự kỷ (Autism Spectrum Disorder – ASD), Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD), Rối loạn học tập - khó khăn trong việc đọc (dyslexia) hay khó khăn trong toán học (dyscalculia), hay viết (dysgraphia), Khó khăn trong việc xử lý cảm xúc và cảm giác, ...

Quá trình hồi phục sau chấn thương tâm lý cho phép những cơ chế phòng vệ mà ta đã xây dựng suốt nhiều năm qua bắt đầu được tháo gỡ. Khi lớp vỏ bảo vệ ấy mờ dần, những khuynh hướng tự nhiên bên trong ta bắt đầu hé lộ. Với những người neurodivergent (thần kinh khác biệt), điều này không có nghĩa là ta sẽ hòa nhập dễ dàng hơn với xã hội neurotypical (thần kinh thông thường); ngược lại, có thể ta sẽ có thể càng cảm thấy khó “giả vờ bình thường”, che đậy chính mình hay thích nghi như trước kia được nữa.

Điều đó có thể khiến ta thấy mâu thuẫn, thất vọng, thậm chí là nản lòng. Chẳng phải chúng ta đang trở nên “tốt lên hơn” sao? Chẳng phải cuộc sống nên cảm thấy nhẹ nhàng hơn khi ta chữa lành sao? Tại sao ta lại cần đến càng nhiều cảm giác an toàn hơn nữa?

“Tốt lên” không có nghĩa là trở nên ít ADHD (Rối loạn tăng động giảm chú ý) hay ít tự kỷ hơn — hai kiểu hình thần kinh khác biệt mà tôi đang đề cập cụ thể ở đây. Mà “tốt lên” có nghĩa là tôi có thể sống đúng với chính mình hơn, và việc đó gắn bó mật thiết với tính cách AuDHD (tự kỷ tăng động - sự giao thoa giữa tự kỷ và ADHD) của tôi. “Tốt lên hơn” cũng có nghĩa là tôi đang dần tháo gỡ những biểu hiện bên ngoài của mình mà thường xuất phát từ căng thẳng, và khám phá những món quà bất ngờ mà bản chất thần kinh của tôi đem đến, đồng thời dũng cảm khẳng định những nhu cầu cá nhân từ bản chất thần kinh khác biệt thông thường của mình.

Không, tôi không nói về những “siêu năng lực” — một cách mô tả về neurodivergence có thể gây hại chẳng kém gì lợi ích nó mang lại. Tôi đang nói đến khuynh hướng monotropism (chủ nghĩa đơn hướng - xu hướng tập trung sự chú ý vào một số ít sở thích tại một thời điểm, thay vì phân bổ sự chú ý đều đặn), bottom – up thinking (tư duy từ dưới lên), và khả năng kết nối cao độ là những phần không thể tách rời trong cách tôi trải nghiệm thế giới, và cho phép tất cả những đặc điểm đó được tự do hiện diện mà không bị phán xét dưới lăng kính thiếu hiểu biết của thế giới neurotypical.

Hãy cùng tôi khám phá ba chuyển biến lớn trong cách mà tôi hiện diện trọn vẹn hơn với hệ thần kinh khác biệt của mình khi hành trình chữa lành dần dần tiến triển. Trước đây tôi từng viết về khả năng “giả vờ tỏ ra bình thường” của mình suy giảm thế nào khi chữa lành. Và cũng như gần đây tôi viết trong bài Thách Thức Trong Việc Phân Biệt Neurodivergence - Hệ Thần kinh khác biệt và Chấn Thương Tâm Lý, theo đó các đặc điểm neurodivergent có xu hướng trở nên rõ nét hơn, thậm chí dường như “tăng lên”, khi chúng ta hồi phục – chữa lành. Giờ đây, tôi sẽ đào sâu hơn vào cách xu hướng này thể hiện ra ở bản thân tôi và những người xung quanh tôi. Nhưng trước hết tôi sẽ đưa ra một góc nhìn rộng hơn về cách mà tôi đã thay đổi và sự tác động qua lại giữa neurodivergence và sự thay đổi của tôi.

Tôi thể hiện bản thân mình một cách tự nhiên hơn

Trong suốt bảy năm bên nhau, chồng tôi từng nhiều lần bày tỏ thất vọng vì tôi thiếu sự thể hiện phản ứng. Điều này thể hiện cả trong sự kết nối thể xác lẫn trong cách tôi thường không bày tỏ cảm xúc khi bị tổn thương, bởi tôi cứ kìm nén cảm xúc và rồi bùng nổ sau nhiều tuần tích tụ.

Khi nghe anh ấy nói rằng tôi thiếu phản ứng thì tôi cảm thấy vô cùng bối rối. Tôi nghĩ rằng rõ ràng là mình “có” phản ứng mà nhỉ. Bởi vì bên trong tôi là một cơn lốc cảm xúc mãnh liệt, tôi tin rằng cảm xúc của tôi bày biện hết cả ra bên ngoài và người khác “phải” thấy rõ điều đó chứ.

Nhưng điều mà tôi không nhận ra đó là chấn thương tâm lý đã khiến tôi “khóa chặt” biểu hiện cảm xúc của mình, và những gì tôi thể hiện chỉ là một phần rất nhỏ so với cơn bão ngầm cuồn cuộn của nội tâm thật sự bên trong. Việc xử lý thông tin chậm hơn ở người tự kỷ có thể là một nguyên nhân của việc thiếu biểu hiện cảm xúc này. Nhưng một nguyên nhân quan trọng khác là khả năng cảm nhận bên trong (interoception) đã bị tác động bởi chấn thương tâm lý.

Interoception – khả năng cảm nhận bên trong là “hệ thống cảm giác bên trong, giúp cá nhân nhận biết và phản ứng với trạng thái thể chất và cảm xúc, việc nhận biết này có thể là có ý thức hoặc vô thức,” theo lời tiến sĩ Emma Goodall - một tác giả và nhà vận động người tự kỷ. Trong xã hội hiện tại, người tự kỷ dễ bị quá tải và gặp khó khăn về sức khỏe tâm thần, và theo Goodall, những yếu tố này có thể khiến khả năng cảm nhận bên trong bị giảm sút nghiêm trọng, thậm chí biến mất hoàn toàn. “Điều này có thể ảnh hưởng đến khả năng tự điều chỉnh bản thân và quản lý bản thân. Tự điều chỉnh bản thân là khả năng biểu hiện cảm xúc và cảm giác phù hợp với hoàn cảnh.”

Gần đây, chông tôi phản hồi rằng tôi đã “phản hồi” nhiều hơn, và tôi cũng cảm thấy đúng như vậy. Việc tôi chú ý phản hồi nhiều hơn đã cải thiện mối quan hệ của chúng tôi trên nhiều phương diện, đặc biệt là về phương diện thân mật thể xác. “Điệu nhảy” giữa chúng tôi trở nên nhịp nhàng hơn, bởi anh ấy có thể cảm nhận và phản ứng ngay lập tức với những dấu hiệu phi ngôn ngữ rõ ràng từ tôi. Trước đây thì cứ như thể hệ thống có trục trặc: tín hiệu bị kẹt lại, dẫn đến hiểu lầm và thất vọng.

Cách đây vài ngày, tôi xem lại những video ngắn mà mình ghi hình tám năm trước, trong đó tôi nói về những chủ đề mình đam mê. Nhưng thật ngạc nhiên, niềm đam mê ấy chẳng hiện lên chút nào: khuôn mặt tôi gần như bất động, ánh mắt trống rỗng và giọng nói không hề thể hiện cảm xúc. Một sự sinh động nào đó đã bị thiếu vắng, và những biểu cảm hay cử chỉ của tôi khi ấy dường như thuộc về một người hoàn toàn khác với hình ảnh tôi thấy trong các video gần đây.

Sự tương phản là quá rõ rệt. Trong những video mới, tôi nhìn sinh động hơn, dùng cử chỉ tay nhiều hơn khi nói, ánh mắt sáng rực và nét mặt linh hoạt. Tôi đang “rã đông” khỏi trạng thái tê liệt, một cơ chế xuất phát từ sự tự bảo vệ sống còn cho bản thân, và kết quả là càng ngày tôi càng hiện diện đầy đủ hơn (cả trong hệ thần kinh và trong cuộc sống thực, chứ không chỉ trên mạng xã hội).

Rối loạn phân ly (dissociation) và đứt kết nối với thực tại trở nên ít hơn và đã nhờ đó giúp cho những “bùng nổ” nhiệt huyết mang tính bốc đồng của ADHD, cho hành trình khám phá bất ngờ theo dòng chảy tư duy siêu tập trung (hyperfocus) của tôi, và cho những cử động cơ thể tự do mà tất cả những điều đó đã từng bị giam hãm bởi nỗi xấu hổ và cảnh giác cao độ do chấn thương gây ra.

Tất nhiên, không phải lúc nào những biểu hiện ấy cũng “phù hợp” với xã hội, và tôi đã chọn ngừng tham gia một số nơi, như một dàn hợp xướng cộng đồng - nơi mà con người chân thật, không che giấu của tôi không cảm thấy an toàn để hiện diện và việc tham dự không đáng để chịu nỗi mệt mỏi của việc phải tự cảnh tỉnh việc bị cho vào tầm ngắm. Việc thu hẹp quan hệ xã hội này có thể mang lại cảm giác buồn bã, như thể thế giới bị thu hẹp lại, nhưng những hoạt động tôi tiếp tục tham gia lại mang lại sự đồng điệu nhiều hơn. Tôi đã tìm được những cách khác để hát cùng người khác và sắp thử tham gia một nhóm hợp xướng mới - nơi có rất nhiều người lập dị, thú vị và đồng cảm như tôi!

Không gian ở nhà đã trở thành “vùng yêu thích” của tôi (và tôi không ngại thừa nhận điều đó)

Trong những năm tháng sống dựa vào adrenaline, tôi từng hầu như lúc nào cũng ra ngoài - mải miết chạy theo cảm giác kích thích mà phần ADHD trong tôi không ngừng thôi thúc. Tôi từng gắn việc ở nhà với sự nhàm chán và cảm giác khó chịu của trầm cảm.

Tất nhiên, với người mang đặc điểm tự kỷ tăng động như tôi, việc thiếu kích thích có thể mệt mỏi không kém gì bị quá tải. Nhưng thói quen hành động liên tục mà không để ý đến nhu cầu nghỉ ngơi đã khiến tôi cạn kiệt dần, vì tôi liên tục phớt lờ tiếng nói của cơ thể. Cho đến khi tôi xây dựng được một vùng an toàn trong hệ thần kinh của mình, tôi vẫn luôn sợ hãi một cách bản năng trước khoảng trống và nỗi đau nội tâm, và sẵn sàng làm mọi thứ để né tránh nó.

Giờ đây, tôi yêu khoảng thời gian ở nhà, và tôi đầy tự hào về điều đó. Tôi yêu cảm giác được trở về sau khi ra ngoài hoặc đi đâu đó, rồi được đắm chìm trong những thói quen quen thuộc của chính mình. Những đặc điểm tự kỷ từng hiện rõ khi tôi còn bé, khi tôi có thể đắm mình hàng ngày trời vào những sở thích riêng, giờ đây đang dần trở lại, rõ nét hơn, và tôi thực sự yêu đặc điểm tự kỷ đó của mình.

Tôi giờ đây hoàn toàn chấp nhận rằng những ngày của mình có thể không giống với người khác. Có rất nhiều thời gian tôi “lang thang vặt vãnh” trong ngày, nhưng chính điều đó lại tạo ra không gian cho sự sáng tạo nảy nở. Gần đây, tôi đã tự thưởng cho mình một chuyển đi đến trại sáng tác nhạc để hát và viết lời bài hát, và vô cùng vui mừng với kết quả là năm bài hát và một bài thơ đã ra đời. Trải nghiệm ấy thật có ích, nhưng bên cạnh đó tôi tôi đã cần rất nhiều thời gian nghỉ ngơi và điều hòa.

Mà phần lớn thời gian nghỉ ngơi và điều hòa đó trông như thể… chẳng làm cái gì cả.

Là một người tự kỷ, tôi cần không gian “chẳng làm gì” ấy - và giờ đây tôi đã học cách trân trọng, chăm sóc cho không gian đó. Tôi biết rằng bên dưới bề mặt tưởng như yên ắng ấy, đang có rất nhiều điều diễn ra. Não bộ tôi đang hiệu chỉnh lại các kết nối mới, đang tiếp thu tất cả thông tin, mà với tôi, người quen cách xử lý theo hướng từ dưới lên, thì cần thời gian để sắp xếp và tổ chức lại. Và không bàn cãi gì cả , cơ thể tôi thì cần nghỉ ngơi tuyệt đối từ sau khi trải nghiệm mọi kích thích dồn dập.

Nhà nghiên cứu và nhà vận động vì thần kinh khác biệt Janae Elisabeth từng chia sẻ rằng khi chữa lành chấn thương tâm lý, họ cảm thấy gia tăng nhu cầu cần có “thời gian chảy trôi” — tức là những khoảng thời gian hoàn toàn không có kế hoạch, không có cấu trúc gì cả.

Trước kia khi tôi bị ảnh hưởng của những phản ứng hậu chấn thương tâm lý, tôi từng gắn bó với một bản ngã luôn phải “làm” và “đạt thành công”, đến mức tôi bỏ qua mọi nhu cầu nghỉ ngơi điều hòa của cơ thể và tâm trí, và cứ ép bản thân phải lao về phía trước, dù là thể chất hay tinh thần. Còn giờ đây, tôi đủ an toàn để cảm nhận nhu cầu của bản thân và cho phép mình có không gian để nghỉ ngơi, để được là chính mình.

Điều không dễ chịu là những việc như đi siêu thị giờ đây lại có thể khiến tôi thấy không an toàn và quá tải hơn trước so với khi tôi còn dùng cơ chế tê liệt và “cố gắng vượt qua”. Nhưng giờ tôi cũng đang học cách đối mặt với những tình huống ấy một cách nhẹ nhàng hơn, bằng sự chậm rãi và bằng các công cụ hỗ trợ từ chính cơ thể, giúp điều hòa hệ thần kinh.

Cách tôi tạo động lực cho bản thân đang thay đổi

Phải thú thật rằng tôi đã viết bài này khi đang mặc bộ đồ ngủ, ngồi trên ghế sofa trước bữa sáng, vào một ngày cuối cùng của tháng Sáu. Không phải vì tôi đang tràn đầy cảm hứng muốn viết, mà bởi tôi ý thức rất rõ rằng trong suốt tháng vừa rồi mình chỉ đăng có hai bài. Trung bình tôi ra ít nhất bốn bài một tháng, nhưng vài tuần qua tôi đã quá bận rộn và kiệt sức, không còn nhiều năng lượng để viết. Tôi không muốn khiến các độc giả thất vọng, cũng như không muốn mất đi đà viết của mình.

Kiểu hành động xuất phát từ áp lực như thế này giờ đây dễ nhận ra hơn bởi nó đã trở nên lạ lùng với tôi. Trước đây, “cách sống” mặc định của tôi là làm mọi việc vì xấu hổ và sợ hãi việc khiến người khác thất vọng, và biểu hiện trên cơ thể tôi bằng sự căng thẳng.

Khi tôi biết được rằng Janae Elisabeth mô tả việc giảm bớt sử dụng sự xấu hổ hay adrenaline để tự tạo động lực cho chính mình, việc này như là một dấu hiệu của sự chữa lành chấn thương đối với người ADHD, tôi đã đồng ý ngay lập tức. Điều này gắn với quan điểm tôi vừa chia sẻ trước đó, rằng tôi đã ngừng gắn nhãn mình với “sự hữu ích” hay năng suất, và bắt đầu cho phép mình được thư giãn và tận hưởng hiện tại nhiều hơn.

Thỉnh thoảng, việc không còn thúc ép bản thân bằng áp lực hay cảm giác tội lỗi có thể khiến tôi làm được ít việc hơn – ít nhất là trong một khoảng thời gian. Thế nhưng, nhờ việc cho phép bản thân có những ngày không hiệu quả, những ngày nghỉ ngơi, tôi nhận ra mình đang tạo ra những sản phẩm chất lượng hơn, ý nghĩa hơn, và xây dựng một cuộc sống mà tôi tận hưởng yêu thích nhiều hơn. Trước đây tôi từng bận rộn với vô số việc không cần thiết — bị chi phối bởi những kỳ vọng nội tại từ người khác và tiêu chuẩn theo chủ nghĩa hoàn hảo mà tôi đặt ra cho chính mình, đến mức tôi không còn khả năng phân biệt việc gì thực sự quan trọng.

Vậy giờ đây, tôi thường tạo động lực bằng cách nào? Khi nhớ ra, tôi sẽ đi theo sự tò mò, điều mới mẻ hoặc tính cấp thiết, giống như việc tôi viết bài này vậy. Nếu phải làm gì đó không hề hấp dẫn, tôi sẽ trì hoãn (nếu có thể) cho đến khi có đủ năng lượng, và đã tự nạp lại cảm hứng từ những việc vui vẻ, ý nghĩa. Còn nếu buộc phải làm ngay, tôi sẽ cố tạo ra một không gian khiến quá trình ấy dễ chịu hơn.

Ví dụ, tôi bật danh sách nhạc yêu thích để bắt đầu dọn dẹp hoặc rửa bát. Tôi tạo sự kết nối bằng cách gửi ghi âm trò chuyện cho một người bạn, có thể kết hợp luôn chút cam kết nho nhỏ để có trách nhiệm hơn, vì giờ tôi không còn thấy xấu hổ khi thừa nhận rằng mình cần có sự kết nối với người khác để hoàn thành công việc. Tôi cũng hình dung cảm giác mãn nguyện mà tôi sẽ có sau khi hoàn thành (như là một không gian sạch sẽ, một bài viết được xuất bản) và chờ đợi cú “dopamine” sẽ đến từ đó.

Dưới đây là một số biểu hiện không mấy tiện lợi khác cho thấy các đặc điểm neurodivergent của tôi đang ngày càng rõ nét khi tôi chữa lành:

Tình trạng “mù thời gian” và vấn đề trí nhớ của tôi đang tăng lên. Tôi ngày càng khó ước lượng đúng thời gian cần cho mỗi việc, và thường xuyên cảm thấy như thể cả tiếng đồng hồ biến mất trong “lỗ đen” nào đó trước khi tôi bước chân ra khỏi nhà. Vì thế, tôi đã không ngần ngại sử dụng ứng dụng Ghi chú trên điện thoại để lưu lại cả những chi tiết tưởng chừng như vụn vặt. Tôi cũng tự chừa thời gian “đệm” dư dả trước và sau mỗi cuộc hẹn hay sự kiện.

Giống như nhiều người ADHD khác, như trong bản báo cáo Janae Elisabeth từng nói, tôi đang “nói nhiều hơn, ngân nga, hát lẩm bẩm” thường xuyên hơn. Nói cách khác: tôi stim (các hành vi tự kích thích cảm giác), dù tôi sống chung với người khác và đặc điểm tự kỷ khiến tôi không muốn bị “để ý” có đôi lúc khiến việc này hơi xấu hổ. Tôi cũng gặp khó khăn hơn trong việc chuyển đổi giữa các nhiệm vụ, và thường rơi vào tình trạng “trì trệ tự kỷ” (autistic inertia). Nhưng điều kỳ diệu là tôi đang dần tìm lại được niềm vui của sự siêu tập trung (hyperfocus) và niềm vui thuần khiết mang tính tự kỷ - những điều từng bị dập tắt bởi năm tháng học hành, công việc và sự áp đặt từ thế giới của những người có hệ thần kinh điển hình.

Không phải lúc nào tình trạng của tôi cũng dễ chịu hay thuận tiện, và tôi thường cần nhiều an toàn từ môi trường hơn, chứ không phải ít đi. Việc bảo vệ cho những nhu cầu mà tôi mới nhận ra đòi hỏi rất nhiều dũng khí. Nhưng tôi đang học được ngày càng nhiều về chính mình, và bắt đầu hiện diện nhiều hơn trong cuộc sống của mình, trong thế giới này, với tất cả những khác biệt và “kỳ quặc” của tôi. Và tất cả những điều kỳ quặc đó xứng đáng được ăn mừng.

Tôi tò mò: bạn có nhận thấy những thay đổi trong cách các đặc điểm neurodivergent xuất hiện ở bạn khi bạn hồi phục không? Hoặc có thể bạn có một mối quan hệ thân thiết với người neurodivergent và thấy đồng cảm với câu chuyện này từ góc nhìn đó? Tôi rất muốn lắng nghe chia sẻ từ bạn!